سندرم بوهای شبح گونه (Phantosmia) ، دلیل علمی حس کردن بوی کاذب دود یا سوختگی
به گزارش آموزشگاه ما، گاهی ناگهان بوی دود، لاستیک سوخته، گاز یا حتی غذای فاسد به مشام می رسد، اطراف را می گردیم و منبعی پیدا نمی کنیم. در این موقعیت، بیشتر مردم یا نگران می شوند یا به خیال خودشان آن را توهم می نامند و بی خیال می شوند. اما این تجربه برای بسیاری از افراد تکرار می گردد. آن قدر که می تواند خواب، اشتها و حتی احساس امنیت را مختل کند. پزشکی برای این حالت نام مشخصی دارد. فانتوزمیا Phantosmia یا بوهای شبح گونه. در این حالت، مغز بوهایی را ثبت می نماید که در محیط وجود ندارند. دانستن سازوکار این پدیده، هم نگرانی را کمتر می نماید و هم یاری می نماید اگر لازم باشد به موقع اقدام کنیم. در ادامه به شکل ساده و دقیق شرح می دهیم که چرا چنین اتفاقی رخ می دهد و چه زمانی باید آن را جدی گرفت.
فانتوزمیا چیست و چه تفاوتی با حس بویایی طبیعی دارد
بو کردن، فرآیندی کاملا عصبی است. مولکول های بو از هوا وارد بینی می شوند و گیرنده های ویژه در سقف حفره بینی آن ها را ثبت می نمایند. سپس پیغام به پیاز بویایی و مراکز مختلف مغز منتقل می شود. در فانتوزمیا، مسیر انتقال پیغام تغییر نمی نماید، بلکه مغز بدون وجود محرک واقعی، الگوی بویایی خاصی را فعال می نماید. به همین خاطر شخص کاملا مطمئن است که چیزی را بو می کشد، هرچند اطرافیان هیچ بویی حس نمی نمایند. تفاوت مهم این پدیده با حساسیت یا سرماخوردگی این است که معمولا با گرفتگی بینی یا آبریزش همراه نیست و شکل بو اغلب ثابت یا تکرارشونده است. بسیاری از افراد بویی شبیه دود، سوختگی، فلز داغ یا گاز را گزارش می نمایند. کمتر پیش می آید که بو خوشایند باشد. این موضوع نشان می دهد که مغز تمایل بیشتری به فعال کردن الگوهای هشدار دارد تا الگوهای خوشبو.
چرا مغز بوهایی را می سازد که وجود ندارند
مهم ترین توضیح برای فانتوزمیا، بیش فعالی یا تحریک نابجای مسیرهای بویایی در مغز است. گاهی عفونت های ویروسی دستگاه تنفسی فوقانی یا حتی سرماخوردگی های شدید، گیرنده های بویایی را آسیب پذیر می نمایند. مغز برای جبران این کمبود، کوشش می نماید الگوهای ناقص را کامل کند و همین جاست که ساختن بو اتفاق می افتد. در برخی افراد، التهاب سینوس ها یا پولیپ های بینی، جریان طبیعی هوا را تغییر می دهد و گیرنده ها را به شکلی نامنظم تحریک می نماید. یک گروه دیگر، کسانی هستند که سابقه میگرن، تشنج یا ضربه به سر دارند. در این افراد، بخش هایی از قشر مغز که مسئول پردازش بو است، ممکن است به صورت دوره ای فعال شود. حتی استرس مزمن و اضطراب نیز می تواند آستانه تحریک این نواحی را پایین بیاورد. نکته مهم این است که فانتوزمیا همواره نشانه بیماری خطرناک نیست، اما بی توجهی مطلق هم منطقی نیست.
چه بیماری هایی ممکن است پشت بوهای شبح گونه باشند
پزشکان هنگام مواجهه با فانتوزمیا، ابتدا ساده ترین دلیل ها را آنالیز می نمایند. عفونت های مزمن سینوس، آلرژی شدید، انحراف تیغه بینی یا باقی ماندن ترشحات در حفره ها می تواند تصویر بویایی را تغییر دهد. اما در موارد خاص، این پدیده می تواند نشانه مسائل عصب شناختی باشد. در صرع لوب تمپورال، پیش از شروع حمله، برخی بیماران بوی سوختگی یا بوی تند خاصی را حس می نمایند. در میگرن هم گاهی پیش نشانگر بویایی دیده می شود. آسیب های جدی سر، سکته های کوچک یا عوارض برخی داروها نیز در لیست علل احتمالی قرار می گیرند. البته این موارد نادر هستند و معمولا همراه با علائم دیگری مانند سردرد، اختلال بینایی، بی حسی یا ضعف رخ می دهند. بنابراین حضور بوهای شبح گونه، به تنهایی به معنای یک بیماری وخیم نیست، اما اگر مکرر و همراه با نشانه های دیگر باشد، آنالیز پزشکی ضروری است.
تشخیص چگونه انجام می شود و چه آزمایش هایی ضروری است
معاینه دقیق بینی و سینوس ها، نخستین گام است. پزشک در پی نشانه های التهاب، تورم، پولیپ یا ترشح غیرطبیعی می شود. گاهی آندوسکوپی بینی انجام می شود تا داخل حفره ها بهتر دیده شود. اگر شواهدی از مشکل سینوسی پیدا نشود و توضیح حال به نفع علل عصبی باشد، ممکن است آزمایش های بیشتری مانند تصویربرداری مغزی درخواست شود. سنجش بویایی با تست های استاندارد، به پزشک یاری می نماید ببیند چه بوهایی به درستی تشخیص داده می شوند و کجا خطا رخ می دهد. توجه به داروهایی که بیمار مصرف می نماید، سابقه ضربه به سر، حملات سردرد یا تشنج نیز سرنخ های مهمی هستند. در بسیاری از موارد، نتیجه آنالیز ها نشان می دهد که فانتوزمیا خوش خیم است و احتیاج به اقدام تهاجمی ندارد. همین آگاهی، برای کاهش ترس و استرس بیماران بسیار یاری نماینده است.
درمان و راهکارهای عملی برای کاهش بوهای شبح گونه
درمان بستگی مستقیم به دلیل زمینه ای دارد. اگر عامل، سینوزیت یا التهاب باشد، درمان ضدالتهاب یا آنتی بیوتیک در صورت احتیاج، می تواند مشکل را رفع کند. در پولیپ های بزرگ، گاهی جراحی مطرح می شود. در مواردی که منشا عصبی مطرح است، درمان های مربوط به میگرن یا صرع می توانند شدت علائم را کاهش دهند. برای بسیاری از افراد، راهکارهای ساده روزمره مفید است. مرطوب نگه داشتن بینی با سرم شست وشو، پرهیز از دود سیگار و بوهای تند، تهویه مناسب محیط و کاهش استرس، همگی نقش دارند. برخی پزشکان تمرین های بازآموزی بویایی را توصیه می نمایند. در این روش، فرد روزانه چند بوی ساده مانند لیمو، گل رز یا اوکالیپتوس را با تمرکز استشمام می نماید تا مغز دوباره الگوهای درست را تقویت کند. این روش زمان بر است اما در بخشی از بیماران، بهبود ملموسی ایجاد می نماید.
جمع بندی
حس کردن بوهایی که واقعا وجود ندارند، تجربه ای گیج نماینده و گاهی ترسناک است. اما در اغلب موارد، فانتوزمیا نتیجه تغییرات قابل برگشت در مسیرهای بویایی و مغزی است. آشنایی با این پدیده یاری می نماید به جای نگرانی بی پایه، آن را عاقلانه مدیریت کنیم و در صورت وجود نشانه های هشداردهنده، به موقع به پزشک مراجعه نماییم. مراقبت از سینوس ها، کنترل استرس و پیگیری دقیق علائم، در بسیاری از افراد کفایت می نماید و کیفیت زندگی را بهبود می بخشد.
پرسش های رایج
آیا فانتوزمیا خطرناک است؟
در بیشتر موارد نه. اما اگر ناگهانی، شدید و همراه با علائم عصبی باشد، احتیاج به آنالیز دارد.
چرا بیشتر بوهای شبح گونه ناخوشایند هستند؟
مسیرهای هشدار در مغز حساس ترند و به محرک های مبهم سریع تر پاسخ می دهند.
آیا این مشکل خودبه خود رفع می شود؟
بله، در بسیاری از افراد طی چند هفته یا چند ماه کم می شود یا کاملا از بین می رود.
آیا دارویی برای قطع فوری بوها وجود دارد؟
داروی اختصاصی وجود ندارد و درمان بر اساس دلیل زمینه ای تنظیم می شود.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر بوها مداوم هستند، خواب و تمرکز را مختل نموده اند یا با سردرد شدید، تشنج، کاهش وزن یا ضعف همراه شده اند.
نوشته های مرتبط با بیماری های عجیب
- بیماری پروسوپاگنوزیا Prosopagnosia (کوری صورت) - توضیح علائم این بیماری عجیب و نحوه تشخیص و درمان آن
- مرگ خندان (کورو) - توضیح علائم این بیماری عجیب و نحوه تشخیص و درمان آن
- سندرم گرگینه (هیپرتریکوزیس) - توضیح علائم این بیماری عجیب و نحوه تشخیص و درمان آن
- احتراق یا آتش گرفتن خود به خود انسان - توضیح علائم این بیماری عجیب و نحوه تشخیص و درمان آن
- سندرم موبیوس - توضیح علائم این بیماری عجیب و نحوه تشخیص و درمان آن
دکتر علیرضا مجیدی
پزشک، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران
دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران .
با بیش از 20 سال نویسندگی ترکیبی مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.
باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!
دربارهٔ علیرضا مجیدی در خبرنگاران